بازار متشکل ارزی

آشنایی با بازار متشکل ارزی و اهداف آن

بازار متشکل ارزی:

اوضاع اقتصادی ایران و وضعیت بازار ارزی در فروردین‌ ۱۳۹۷ متلاطم و مغشوش شد. نرخ دلار که در سال ۹۶ کمتر از ۴ هزار تومان معامله می‌شد، ناگهان روند صعودی با سرعت بالا به خود گرفت و در مردادماه ۹۷ براي مدت کوتاهی در بازه قيمتي تقریبا ثابت ۱۸ هزار تومان نيز مورد معامله قرار گرفت. تحت تأثیر بیم ‌های سیاسی و آشفتگی دامن‌گیر اقتصاد و ارز، اعتماد عمومی نسبت به مناسبات منطقی بازار از بین رفت و مردم به دنبال تبدیل هر چه بیشتر دارایی‌های خود به ارز بودند بنابراین صرافی‌ها بشدت شلوغ شد که این مسئله منجر به  تشدید بازار و عدم تعادل عرضه و تقاضایی ارز گردید که بر آشفتگی بازار دامن میزد.

در این میان برخی از دلالان ارز نیز  از فرصت استفاده کرده و سواستفاده در جهت مال‌اندوزی خود بودند، مورد پیگرد قانونی قرار گرفتند. در ماه‌های بعد شرایط کمی تغییر کرد، اما مردم همواره به بازار اعتماد نداشتند و  همچنان حجم مبادلات ارزی بسیار بیشتر از سطح نیاز واقعی بازار برای واردات کالاها است که. در این میان بانک مرکزی به فکر ایجاد بازاری به نام «بازار متشکل ارزی» افتاد تا با استفاده از آن هم نظارت و کنترل خود را بر بازار را فزایش دهد و هم از تعیین دستوری نرخ ارز که به ااعتقاد عده ی کثیری از کارشناسان اقتصادی یکی از عوامل مهم بی‌ثباتی بازار ارز است، دوری کند. نهایتا در 18/10/1397 و در جلسه ۱۲۶۴ شورای پول و اعتبار موضوع «بازار متشکل معاملات ارزی» مطرح و مورد تصویب قرار گرفت. در این مصوبه بیان شد که به منظور تنظیم و توسعه بازار شفاف و کارا، «بازار متشکل معاملات ارزی» تشکیل می‌شود تا ارزها در آن به صورت نقد مطابق مقررات این مصوبه و سایر مقررات مرتبط با آن، بصورت الکترونیکی مورد معامله قرار گیرند. در نهایت در تاریخ 29/02/1398، شرکت سهامی خاص مدیریت بازار متشکل معاملات ارز ایران، با سهامداری شرکت‌های فرابورس، کانون صرافان ایرانیان، شرکت ملی انفورماتیک و کانون بانک‌های غیردولتی و موسسات اعتباری غیر بانکی ایرانیان به طور رسمی افتتاح شد.

کارشناسان اقتصادی و بانکی معتقد هستند که بازار متشکل ارزی مشابه بازار متشکل پولی (متعلق به ریال) است، با این تفاوت که بازار متشکل ارزی  در زمینه ارز فعالیت می کند. اگر بازار متشکل ارزی به صورت موفقيت‌آمیز اجرایی شود، بانک مرکزی از طریق بازار متشکل ارزی، به سیاست کنترل و کاهش نرخ ارز دست یابد، زیرا این بازار  بصورت رقابتی خواهد بود که منجر به کاهش نرخ‌های ارز می شود. با تشکیل متشکل ارزی، دادوستد کنندگان ارز مورد نظارت دقیق بانک مرکزی قرار می‌گیرند و همچنین از نظر روانی می تواند اثرات مثبتی بر جلب اعتماد عمومی بگذارد، اما میزان تاثیرگذاری واقعی این سیاست را باید بعد از گذشت چند ماه از شروع به کار مقدماتی آن و کارکرد بازار ارزیابی کرد.

روش بازار ارزی

سازوکار اجرایی بازار متشکل ارزی

قیمت ارز در بازار متشکل ارزی بر اساس عرضه و تقاضا ارز تعیین می شود. بانک مرکزی منابع ارزی کافی را برای آغاز به کار آن در نظر گرفته و صرافی‌ها باید با ۱ درصد بالاتر از نرخ روز بازار متشکل، نیازهای خُرد ارزی را بر اساس فهرست مصارف بیست ‌و چهارگانه پوشش دهند. این بازار، با اخذ جوازهای لازم و وکالتی که از درخواست کنندگان خود می‌گیرد، امنیتی به فعالین بازار می‌دهد که بر اساس آن، وجه های میان خریداران و فروشندگان به صورت تضمینی رد و بدل می گردد.

این بازار در ابتدا، مبادلات ارزی میان صرافی‌ها را پوشش می دهد؛ به طوری که بانک مرکزی و صرافی‌‌های بزرگ که نقش عرضه‌کنندگان ارز را در اختیار دارند، با اعلام قیمت‌های خود یک موقعیت فروش را در بازار فوق خواهند داشت و از سوی دیگر، متقاضیان ارز که عمدتأ صرافی‌‌های کوچک‌تر هستند، بر اساس این قیمت‌‌ها موقعیت خرید می‌گیرند. در این بازار بانک‌ها و صرافی‌های مجوزدار حضور دارند که باید مدارک مورد نیاز برای حضور در این بازار را ارائه کنند. یکی از شروط لازم جهت حضور در  بازار متشکل ارزی ارائه یک حساب ارزی و حساب ریالی به بانک مرکزی و دریافت مجوز برای برداشت از حساب‌های فوق جهت تشکیل معاملات ارزی است. بانک مرکزی جهت بالا بردن امنیت معاملات از صرافی‌ها وکالت‌نامه جهت ضمانت در امنیت معاملات دریافت میکند.

بانک مرکزی بعنوان بزرگترین بازیگر بازار متشکل ارزی با توجه به وظایف و سیاست‌‌گذاری خود می‌‌تواند موقعیت خرید و فروش بگیرد. نرخ‌گذاری در این بازار به این صورت انجام می‌شود که سیستم، پیشنهادهای عرضه از سوی فروشندگان را بصورت صعودی (از پایین‌ترین قیمت به بالاترین قیمت) و پیشنهادهای خرید را به صورت نزولی از نظر قیمتی (از بالاترین قیمت به پایین‌ترین) قرار می دهند. سپس مظنه‌ها توسط سیستم به یکدیگر مرتبط و با اولین معامله، قیمت ابتدای روز مشخص می شود. این روند معاملاتی دقیقأ مشابه سایر معاملات بورسی انجام خواهد پذیرفت. نرخی که در بازار ارائه می‌شود نرخی است که بر اساس عرضه و تقاضا ایجاد شده و صرافی‌ها مجازند نرخ را تا ۱ درصد بالاتر از نرخ روز بفروشند. در صورتی که خرید ارز در روزهای قبل با نرخ بالاتر و یا پایین‌تر صورت گرفته شده باشد، باز هم فروش مطابق ۱ درصد بالاتر از نرخ همان روز  بازار خواهد بود.

 

دلایل قابل‌اعتماد بودن بازار متشکل ارزی

راهکار بانک مرکزی برای جلوگیری از ثبت نرخ‌های کاذب در این بازار تدوین آیین‌نامه معاملاتی از سوی بازیگران اصلی است. در آیین‌نامه ذکر شده است که به هیات مدیره بازار متشکل اجازه داده می‌شود نرخ را بر اساس نرخ بسته آخر وقت روز قبل با نوسان ۳ درصد تعیین کند.

همچنین، طبق آیین‌نامه‌هایی که برای بازار تدوین شده است، هر عضو بازار ۱۰ روز فرصت دارد تا ارزی که از بازار می‌خرد را بفروشد و در غیر این صورت باید دوباره ارز را به عنوان فروشنده در بازار عرضه کند و با این روش احتمال دپوی ارز کنسل می شود. با توجه به اینکه ۳۲ بانک و ۳۲ صرافی بانکی و چند صد صرافی غیر بانکی به این بازار  وارد می شوند، بازار رقابتی ایجاد میشود که باعث می‌شود که هر کسی بهترین خدمات را بدهد تا مشتری بیشتری جذب کند.

از دلایل دیگر اطمینان‌پذیری بازار متشکل ارزی عدم دسترس این بازار برای عموم می‌باشد. افراد حقیقی نمی‌توانند در بازار متشكل ارزی به خرید و فروش بپردازند، این افراد برای تأمین نیاز ارزی خود باید مانند گذشته بر اساس فهرست مصارف بیست و چهارگانه به صرافی‌ها مراجعه كنند و تنها بانك‌ها و صرافی‌های مجاز قادر به اخذ كد خرید و فروش در این بازار هستند. در شروع کار بازار متشكل ارزی معاملات با اسكناس و به صورت نقد انجام می شود و حق عضویت سالانه برای اعضا ۲۵ میلیون تومان در نظر گرفته شده است. مدیرعامل بازار متشکل ارزی از افتتاح حساب ۷۰ صرافی تاکنون خبر داده است و انتظار می‌رود تا آخر سال کلیه صرافی‌های مجوزدار برای ورود به این بازار اقدام می کنند.

خرید ارز در بورس

چرا ارز در بازار بورس معامله نشود؟

بازار متشکل ارزی به این دلیل تشکیل شده است که متقاضی و دارنده ارز بتوانند مانند آنچه به عنوان مثال در بورس فلزات می‌گذرد، دارایی ارزی یا نیاز ارزی خود را برای معامله بگذارند و برداشت کنند و معاملات نیز به صورت بین‌بانکی تسویه شود. در واقع، کاری که قرار است برای ارز انجام شود شبیه کاری است که بروکرها و کارگزاری‌های بورس برای سهام انجام می‌دهند. تفاوت این بازار با بورس در این است که بورس بین عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان سرمایه ارتباط برقرار کرده، معاملات بازار سرمایه را تنظیم نموده و سرمایه لمورد نیاز برای اجرای پروژه‌های دولتی و خصوصی را فراهم می سازد. در صورتی که هدف بازار متشکل ارزی کشف نرخ ارز بر اساس عرضه و تقاضا و ایجاد شفافیت در معاملات این بازار است و هدف آن ایجاد سرمایه و سرمایه‌گذاری نمی باشد.

مدیرعامل فرابورس بیان می‌کند که هیچ‌گونه معامله‌ای از بازار متشکل ارزی، در بازار سرمایه انجام نخواهد شد و فرابورس تنها سهامدار این بازار می باشد. ساختار بازار متشکل ارزی، بر اساس مطالعات و بررسی‌های انجام شده در بانک مرکزی و جلسات کارشناسی شده با کانون صرافان تهیه شده و عملیات مدیریت بازار توسط تشکلی خود انتظام انجام می‌گردد.

 

چرا بانک مرکزی معاملات ارز را به بورس محول نمی‌کند؟

هر کالایی حتی اگر جنبه استراتژیک داشته باشد، به هر حال کالا است و بر اساس قاعده عرضه و تقاضا در داخل و همچنین با تأثیر و تأثر از بازار بین‌المللی در بورس معامله و قیمت‌گذاری می‌شود. اما در مورد ارز اگرچه ماهیت عرضه و تقاضا بر آن چیره شده است، ولی چون به استراتژی‌ها و امور سیاسی و نیز سیاست‌های پولی مرتبط است، عرضه آن در بورس کالا ممکن است مشکل‌ساز شود. ارز به سیاست‌های بانک مرکزی برای کنترل ارزش پول و قیمت ارزها بستگی دارد. بانک مرکزی نگران است که اگر ارز در بورس کالا ارائه شود، شاید مناسبات پولی مملکت از کنترل خارج شود.

بانک مرکزی از فروردین‌ماه سال ۹۷ به خاطر جلب نظرات دولت چند بار ناچار به تغییر مسیر در سیاست‌هایش شد. از آنجا که مشکلات اقتصادی زیاد هستند، با اجرای صرفأ یک سیاست مانند عرضه ارز در بورس نمی‌توان بر همه آن‌ها غلبه کرد. تا زمانی که مردم ترجیح دهند که ارز خود را در خانه ذخیره کنند، عرضه ارز در بورس هم نمی‌تواند راهگشا باشد و زمانی که ارز به نرخ مناسبی عرضه می‌شود، باز هم عده‌ای آن را می‌خرند و در خانه ذخیره می‌کنند و آن واردکننده‌ای که نیاز به ارز دارد تا نیازمندی‌های مملکت را تأمین کند، نمی‌تواند ارز مناسبی را از بورس تأمین کند. بنابراین در شرایط فعلی اعمال برخی سیاست‌های کنترلی از سوی بانک مرکزی ضروری می باشد.

بورس سازوکاری برای دادوستد کالا بر پایه انطباق سفارش‌های خرید و فروش مشتریان با در نظر گرفتن اولویت قیمت و زمان است. اما در بازار متشکل ارزی که هدف آن شفافیت معاملات ارزی و کاهش سفته‌بازی است، نظارت‌ها و قوانینی وجود دارد که در بازار بورس متداول نیست. مثلا هر عضو بازار ۱۰ روز فرصت دارد تا ارزی که از بازار می‌خرد را بفروشد و در غیر این صورت باید مجددأ آن را به عنوان فروشنده در بازار عرضه کند و این به دلیل جلوگیری از دپوی ارز توسط هر عضو بازار است. به طور مثال، به منظور امنیت معاملات در این بازار‌، همه خریداران و فروشندگان و بازیگران موظف هستند که دو حساب ریالی و ارزی را به مدیریت بازار متشكل ارزی معرفی كنند و به محض اینكه سفارش‌ها ثبت شد، ابتدا موجودی حساب طرف‌ها توسط سامانه کنترل می‌شود و در صورت تأیید، طبق مجوزی که بازار از کلیه اعضا اخذ کرده است، معادل ارزی و ریالی سفارش ثبت شده از حساب‌های طرفین تا زمان تسویه معاملات مسدود می‌شود. چنین نظارت‌هایی در بازار بورس وجود ندارد.

بازار ارزی

اهداف تشکیل بازار متشکل ارزی

جهت بهبود اوضاع ارزی کشور، بانک مرکزی بارها سیاست‌هایی مانند تزریق ارزهایی با نرخ‌هایی پایین‌تر از نرخ آزاد را به کار برده است. اما مشکلات ایجاد شده در فروردین‌ماه سال ۹۷  اثبات کرد که بازار به ابزار جدیدی نیاز دارد. هرچند ارز مداخله‌ای و ارزهای با قیمتی بین نرخ بازار دولتی و نرخ آزاد در موارد متعددی توانسته‌اند قیمت‌ها را کاهش دهند، اما مسئله چندگانه شدن نرخ‌ها و نیز دپو شدن ارز توسط مردم همچنان بدون راه‌حل باقی مانده است. بنابراین بازار متشکل ارزی با اهداف از  زیر تعیین شده است:

  • کوتاه کردن دست دلالان بازار ارز
  • شفافیت معاملات

این بازار در اکثر کشورهای در حال توسعه به طور موفق راه‌اندازی و اجرایی شده است. مدل کلی بازار به نحوی طراحی شده است که در فاز اول، معاملات نقدی ارز (اسکناس) راه‌اندازی و سایر روش‌های معاملات ارزی در مراحل بعد گسترش می‌یابد. یکی از مهم‌ترین اهداف راه‌‌اندازی بازار متشکل ارزی

  • تبدیل شدن آن به مرجعی برای کشف نرخ و نرخ‌گذاری

به طوری که بانک مرکزی مرجع تعیین نرخ ارز در کشور شود، نه بازارهایی نظیر دوبی، هرات و یا سلیمانیه. بدین صورت که اولین معامله‌ای که هر روز صبح در بازار متشکل ارزی انجام می‌‌شود، نرخ ارز را تعیین کند. به این ترتیب نرخ ارز بر اساس عرضه و تقاضا تعیین و امکان مداخله در نرخ‌‌گذاری از جانب کشورهایی نظیر امارات و عراق وجود نخواهد داشت.

  • ساماندهی بازار ارز

هدف دولت این است که این بازار را به مرجعی برای تعیین مبنای نرخ ارز تبدیل کند. هر چند که این بازار شبیه به بورس نیست، اما معاملات به صورت برخط انجام می‌شود تا در یک بستر کاملا شفاف نرخ ارز کشف شود. با وجود آنکه برای بازار متشکل ارزی مأموریت‌های متعددی تعریف شده است، اما آنچه در اولویت قرار دارد، تعادل بخشیدن به بازار و کوتاه کردن دست دلالان در نرخ‌گذاری ارز است و تصمیم بر آن است که افرادی که در این بازار فعالیت می‌کنند و مجوز نیز دارند، تحت نظارت و رصد دقیق بانک مرکزی گرداننده اصلی بازار شوند. اگر بازار ثبات داشته باشد و مردم اطمینان پیدا کنند که نرخ ارز بالا نمی رود، یقیناترجیح می‌دهند آن را به بانک‌ها بسپارند و از بازدهی آن بهره گیرند. اگر بازار متشکل ارزی بتواند مشکلات بازار ارز را حل نماید و انتظارات مردم از افزایش دو یا چند برابر شدن نرخ ارز از بین برود، می‌توان گفت بازار متشکل ارزی موفق عمل کرده است. در آن صورت جذابیت ارز به عنوان سرمایه‌ای که باید ذخیره شود از بین می‌رود و در بازار سرازیر شده و این نیز به سادگی به کاهش نرخ‌ها کمک خواهد کرد.

اگر بازار متشکل ارزی به صورت موفقت‌آمیز اجرا شود، در مرحله بعدی بانک مرکزی می‌تواند سیاست کنترل و کاهش نرخ ارز را دنبال کند و نکته مثبت در اینجاست که این سیاست‌ها نه مستقیمأ از طرف بانک مرکزی، بلکه به دست خود بازار متشکل ارزی صورت می‌گیرد. چون این بازار کاملا رقابتی است و لزوما به کاهش نرخ‌های ارز  منجر می شود. در حال حاضر نیاز به ارز برای مبادله کالایی اصلا قابل قیاس با چنین حجم خریدی که اکنون در بازار ارز صورت می‌گیرد نیست و نیاز واقعی به ارز به مراتب کمتر از حجم کنونی مبادلات آن است. این امر نشان دهنده ضرورت داشتن سیاست جدیدی مثل بازار متشکل ارزی برای بهبود بازار می باشد.

حجم معاملات

حجم مبنا برای سه ماهه اول شروع به کار بازار، روزانه ۲ میلیون دلار در روز است و اولین مقدار خرید حداکثر ۱۰۰ هزار یورو و ۱۰۰ هزار دلار خواهد بود. در ادامه روز نیز مابه‌التفاوت خریدوفروش‌های هر عضو حداکثر ۱۰۰ هزار (برای هر واحد ارز) باید باشد. کارمزد معاملات نیز ۲ در هزار (یک در هزار معاملات به علاوه یک در هزار تسویه) در نظر گرفته شده است که به صورت ریالی تسویه می‌شود. در جزئیات «بسته سیاستی نحوه برگشت ارز حاصل از صادرات» بانک مرکزی تشریح شده است که حداقل ۶۰ درصد از ارز صادراتی پتروشیمی‌ها و ۵۰ درصد از ارز سایر محصولات صادراتی باید در سامانه «نیما» عرضه شوند و حداکثر ۱۰ درصد از ارز پتروشیمی‌ها و ۲۰ درصد از ارز دیگر صادرکنندگان می‌تواند به صورت اسکناس در بازار عرضه شود. با شروع به کار بازار متشکل ارزی، این بخش از فروش می‌تواند از طریق عرضه صرافی‌ها در بازار انجام گیرد.

اثرات مثبت این بازار

بانک مرکزی می‌تواند بخش مهمی از اهداف خود را با تشکیل این بازار محقق کند.  اگرچه سازوکار بازار متشکل ارزی هنوز کاملاً مشخص نیست، اما در هر صورت می‌تواند تأثیرگذار باشد و مردم را وادار به آوردن ارز خود در بازار کند. وقتی این بازار تکلیف نرخ ارز را مشخص کند و موجب ثبات در بازار ارز شود، خود به خود تحت تأثیر عرضه و تقاضا از تمایل مردم به جمع‌آوری ارز نیز کاسته خواهد شد.

  • پیامدهای مثبت بازار متشکل ارزی برای اقتصاد ایران، تسهیل در تأمین و خرید ارز توسط واردکنندگان
  • امکان عرضه ارز توسط اشخاص حقیقی و حقوقی شامل صادرکنندگان و سرمایه‌گذاران خارجی
  • امکان ضبط و نگهداری ارز توسط بانک‌های حاضر در بازار به عنوان ذخایری برای عرضه در زمان‌های مصرف

تالیف و تنظیم:

سرکار خانم دکتر غیور